3. yüzyılda kurulan kilise, Süryanice yazıtları, kakmalı kapıları, ahşap işlemeli mihrapları, ikonografik motifleri ve diğer değerli nesneleriyle, kadim Diyarbakır’da varlığını koruyabilen 10 Süryani kilisesinden biridir. İç mekandaki işlemeli sütunlardan, yıkılmış eski büyük yapının kalıntıları üstünde yeniden yapıldığı düşünülüyor. Birkaç kez yanmış, yıkılmış, depremler yaşamış, işgaller görmüştür. 1297 yılındaki büyük tahribattan sonra, farklı dönemlerde gördüğü onarımlarla günümüze gelmiştir. 1689’da kduşkudşin (mihrap) bölümü yenilenirken, Mor Yakup bölümü ise 1693’te onarılmıştır. 1719’da Meryemana kilisesi bir onarımdan geçmiştir.
Süryani Kilise’sinin büyük babalarından biri Aziz Mor Afrem’in 303’te bu kilisede vaftiz olması, Aziz Mor Yakup’un 309’da burada yapılan bir sinod kararıyla Nusaybin episkoposluğuna yükseltilmesi, Süryani edebiyatının parlak simalarından Suruçlu Mor Yakup (451-521), Mor Yakup Barsalibi (1149-1171) gibi azizlerin ve bazı Süryani patriklerin mezarını barındırıyor olması, manevi değerini çok arttırmıştır.
Malatya Mor Barsavmo Manastırı’ndan sonra, 1034’te Antakya Süryani Patrikliği geçici bir dönem bu kilisede hizmet verdi. Böylece 11. yüzyıldan 19. yüzyılın sonlarına kadar, kesintili aralıklarla da olsa, Süryani Patriklikliğine ev sahipliği yapmış olmanın onurunu taşıyor. 1933 yılına kadar Diyarbakır Metropolitliğinin de merkeziydi.
Diyarbakır doğumlu ve Süryani edebiyatının son yüzyıldaki üstadlarından Malfono Naum Faik (1863-1930) bu kilisede hem öğretmenlik, hem başdiyakosluk yaptı.
Diyarbakır’ın önemli dinsel yapıtlarından biri olma özelliğini taşıyan kilise, özellikle İstanbul ve diasporada yaşayan Diyarbakırlı Süryanilerin maddi ve manevi katkılarıyla 2004 yılında başlayan ve 2005’te tamamlanan kapsamlı bir restorasyon çalışmasıyla tekrar eski ve otantik görünümüne kavuştu.
Son Yıllarda Yapılan Çalışmalar
1950 ve 1965 yıllarındaki olanak ve anlayışa göre yapılan onarımlar sayesinde kilise bu günlere geldi. Geçmişteki bu onarımları yapanları saygı ve şükranla anmak gerek. 1965 yıllarında başlayan göç 1980 yılından sonra giderek hızlanmıştır. Bunun neticesinde bugün Diyarbakır’daki Süryani nüfusu on aileye düşmüştür.
1997 yılında Turabdin Metropoliti Mor Timotheos Samuel Aktaş’ın çağrısı üzerine İstanbul’daki Diyarbakırlı Süryaniler İstanbul Süryani Kadim Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Fehmi Aras Başkanlığında bir toplantı yaptı. Bu toplantıda alınan bir kararla Diyarbakır Meryemana kilisesiyle (İstanbul’dan) ilgilenecek bir heyet teşkil edildi. Sayın Can Şakarer başkanlığındaki bu heyet kilisesinin devamlılığı için hala çalışıyor.
Mardin Metropolitliğine Mor Filüksinos Saliba Özmen’in atanmasından sonra Diyarbakır Meryemana kilisesine bitişik Mor Yakup bölümünün bir kısmı 2002 yılında tamir edildi.
İstanbul Süryani Kadim Vakfı Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Yakup Tahincioğlu, Sayın Mimar Yusuf Sezer ve Sayın Mimar Yımaz Düzgüner’in katılımları ile yapılan keşif ve verilen rapora istinaden, Diyarbakır Vakıflar Bölge müdürlüğü kanalı ile Kültür ve Tabiat varlıklarını koruma kuruluna müracaat edildi. 13 Mayıs 2004’te müracaat kabul edildi.
Müteşebbis heyet bunları yaparken bir taraftan da yapılacak işlere harcanacak paranın temin edilmesi için İstanbul’daki cemaat üyelerinden gerekli parayı toplamaya çalıştı. Yardım edecek her kapı çalındı. Sağduyulu cemaat üyelerinden ve İstanbul Süryani Kadim Vakıf Yönetim Kurulundan gerekli yardım sağlandı.
Mayıs 2004 ten Eylül 2004’e kadar mevsim dolayısıyla çalışma yapılmadı. Ekim 2004’ten itibaren fiili olarak çalışmaya başlandı. Öncelikle kiliseye uygun olmayan yeni eklentiler yıkılarak, ana kilise bölümü ibadete kapatılarak kilisenin iç restorasyonu yapıldı ve tamamlandı.
Kiliseye devamlı elektrik sağlanması için 50 KW trafo yaptırıldı.
Bu aşamalarda yardımlarını esirgemeyen başta Vakıflar Bölge Müdürü Sayın Abdullah Kayan ve tüm resmi kurumlara teşekkür ediyoruz.
2004 yılının sonlarına doğru kilisenin finansman ihtiyacını gidermek için müteşebbis heyet yurt dışında yaşayan Diyarbakırlılarla temasa başladı. ABD Newyork kentinde yaşayan Diyarbakırlılarla görüştü, bir eğlence gecesinin çok ilgi göreceği kanaati hasıl olunca, ABD Doğu kiliseleri Metropoliti Mor Kurillos Aphrem Karim’in müsaadeleri alınarak Paramus kilisesi yönetim kurulu başkanı sayın Orhan Abacı ve arkadaşlarının girişimi ile 20 Ocak 2005 tarihinde bir gece düzenlendi. Bu geceye İstanbul’dan sanatçı Bedri Ayseli ve Kenan Menekşe renk kattı. Ve bu geceden sağlanan yardım kiliseye çok büyük faydası dokundu. Emeği geçenlere ve Meryemana kilisesine katkıda bulunan herkesi şükran ve minnet duygularıyla anıyoruz.
Kilisenin içi ve avlusu 19 Mayıs 2005’teki tatile yetişmeliydi. İbadete kapatılan bölümün yeniden açılması mevsimsel olarak iyi bir zamana rastlamalıydı. Bunun için 18 Mayıs 2005 Cuma günü yaklaşık 240 kişilik bir grup iki uçak ile İstanbul’dan Diyarbakır’a hareket etti. Kafilede ABD den, Almanya, Hollanda, İsviçre, İsveç ve İstanbul’dan gelenler vardı. 19 Mayıs günü Mardin Deyrulzafaran Manastırı gezildi. 20 Mayıs Pazar günü Sayın Turabdin Metropoliti Samuel Aktaş’ın yönettiği törenle kilise yeniden ibadete açıldı.
Midyat doğumlu İsveç Parlamenter Sayın Yılmaz Kerimo’ya ve bu törene katılan herkese katılım ve bağışlarından dolayı sonsuz teşekkürlerimizi sunuyoruz.
Gelen bağışlar ve geziden elde edilen gelirle gerekli onarımlar yapıldı. Mor Yakup bölümünün avlusunda sonradan ilave edilen ev yıkılmış, buradan çıkarılan şahıs için patrikhane tarafından mevcut evlerin durumu iyileştirilmiştir. Mutfak ilave edilmiştir. Patrikhane bölümünde kilisede yaşayan çocukların vakit geçirip oynaması için salıncak ve kaydırak yapıldı.
Kültür ve tabiat varlıklarını koruma kurulu ve müze raporunda belirtilen çevre duvarı üzerinde bulunan betonlar sökülerek yerine taş duvar yapıldı.
Haziran 2006’dan beri hem mevsim, hem de maddi imkansızlıktan dolayı bu kilisedeki çalışmalara ara verilmiştir. İmkanlar el verdiği takdirde bakım ve onarıma devam edilecektir.
Bu kilisede 17 adet resim tablo mevcuttur. Bu resimler kilise tamiri başladığında bakımları yapılmış ve Diyarbakır müze müdürlüğü tarafından mühürlenerek kilisede muhafaza altına alınmıştır. Daha sonra bu resim tablolar profesyonel ve uzman bir ekip tarafından tekrar eski haline kavuşturmak için çalışmalara başlamış, çalışmalar hala devam etmektedir.
Müteşebbis heyet, 2003 yılından itibaren tamiratı yapan ekibin, papazın maaşı, zangoç ve şemmasın maaşı, kilise avlusunda yaşayan fakirlerin geçimi, halen İstanbul’da Ermeni Hastanesinde yatan Lütfi Dokucunun hastane masrafları, kilisenin elektrik, su ve yakacak bedelin ödemesini bu toplanan paralardan karşılamıştır.
Yukarıda bildirilen nedenlerden dolayı açık ve aktif kalabilmesi için Diyarbakır Meryemana kilisesine yardım ve desteğe muhtaçtır. Gereken ilgi ve destekler sağlanmasa, Diyarbakır’da yıkılan ve kapanan kiliseler zincirine bir yenisi ekleneceğinin kaygısı mevcuttur..
Bugüne kadar bu tarihi kiliseyle ilgilenenlere ve bugünden sonra maddi ve manevi destek verecek olan herkese müteşebbis heyetin başkanı sayın Can Şakarer ve Zeki Kasapoğlu’nun şahsında içtenlikle teşekkür ediyoruz. Saygılarımızla.
