Doç. Dr. Ahmet Taşğin*
Dicle Üniversitesi
İlahiyat Fakültesi Öğretim Üyesi
Makale, Süryani Kadim Ortodoks Cemaatinin Osmanlı Devletinden Türkiye Cumhuriyetinin ilk yıllarına kadar ki basın-yayın faaliyetine ilişkin dönemi içine alan belgeleri konu almaktadır. Belgelerin tamamı Süryani Kadim Ortodoks Patrikliği tarafından Mardin Deyru’l-zafaran Manastırına getirilen matbaa ve bu matbaa aracılığıyla yürütülen yayın faaliyetini konu almaktadır.
Süryani Kadim Ortodoks basın-yayın tarihine ilişkin belgelerin bir kısmı daha önce yayınlanmıştı.[3] Bu belgelere arşivdeki iki belgeyi de ilave ettik.
Süryani Kadim Ortodoks Patrikliğinin basın-yayın faaliyetlerine ilişkin hem yayınlanan hem de arşivden temin edilen belgeler günümüz harflerine aktarılmıştır. Böylece bu makale, Süryani Kadim Ortodoks basın-yayın faaliyetinin tarihi seyrinin takip edilmesini sağlayacaktır. Bununla kalmayarak Patriklik tarafından yürütülen faaliyetlerin Osmanlı Devletindeki basın-yayın mevzuatının değişimi ve gelişimine paralel olarak görülmesini de sağlayacaktır. Çünkü Süryani Kadim Ortodoks Patrikliğinin basın-yayın faaliyetine ilişkin yazı yazan kimi yazarlar, Patriklikçe bu alanda yürütülen çalışmaları Osmanlı modernleşme tarihinden bağımsız bir faaliyet olarak görme eğilimindedirler en azından bu izlenimi vermektedirler.
Bu konunun anlaşılabilmesi için basın-yayın mevzuatı ve bu mevzuata göre izin talebi olmak üzere iki noktanın kendi içerisinde sıraya konulması gerekmektedir. Osmanlı Devletinde basın-yayın faaliyetleri tarihini düzenli takip ederek, yapılan yasal düzenlemeleri görmek gerekir. Batıda bu alanda meydana gelen yenilikler çok hızlı bir şekilde Osmanlının büyük kentlerine taşınmış ve faaliyet göstermeye başlamıştır. Bu faaliyetlerin meydana getirdiği kimi rahatsızlıklar hükümetin dikkatini çekmiş ve bunun üzerine bu alana ilişkin yasal düzenlemeler yapmıştır. İşte bu alanda yapılan yasal düzenlemeler uzun bir süreyi kapsamaktadır. Çünkü bu konu ile ilgili yapılan düzenlemeler önceden öngörülerek hazırlanmamıştır.
Bu mevzuata uygun olarak girişimcilerin talepleri de girişimciler cephesinden görülmelidir. Bu makalede girişimci olarak Süryani Kadim Ortodoks Patrikliği konu edilmektedir. Dolayısıyla Patrikliğin gelişen ve değişen mevzuata uygun girişimcileri arşiv belgeleri üzerinden sunulmuş olacaktır. Öyleyse Süryani Kadim Ortodoks Patrikliğinin basın-yayın faaliyetlerini gösteren belgeler, Osmanlı Devletinin basın-yayın alanındaki yapmış olduğu yasal düzenlemelere paralel olarak ele alınmalı ve okunmalıdır. Bu çerçevede ele alınmadığı takdirde mevcut belgelerin bütün olarak anlaşılması zor olmakla beraber karışıklığa da neden olmaktadır. Bunlardan da daha önemlisi Süryani Kadim Ortodoks Patrikliğinin bu alandaki gelişmeleri günü gününe takip etmiş olmasına rağmen, bu çabanın yeterince görülmesine engel olmakta ya da çok cılız bir çaba olarak algılanmaktadır.
Süryani Kadim Ortodoks Patrikliği Osmanlı toplumundaki gelişmelere paralel basın-yayın alanındaki girişimleri gerçekleştirmiştir. Bu çerçevede matbaa satın alınmış, yeni haklara göre yayın hayatına başlanmış, hakların genişletilmesi sonucunda da bu haklardan yararlanma talebinde bulunulmuştur. Her yasa değişikliğinde yeni haklardan yararlanma talebini İstanbul’a bildiren Patrikhanenin istek yazıları ve yazılara verilen cevaplar mevcuttur.
Matbaa ve Matbuatla İlgili Yasal Düzenlemeler
Osmanlı Devletinde yenileşme hareketlerinin başında basın-yayın faaliyetleri yer almaktadır. Osmanlı Devleti yetkili organları, bir yandan yaygınlaşıp çeşitlenen basın-yayın dünyasını denetlemek ve gelişmelere yasal bir çerçeve kazandırmak diğer yandan da kontrolsüz gelişmelerin önüne geçmek düşüncesiyle bir dizi tüzük ve kanun çıkarmışlardır. Yukarıda konunun daha kolay anlaşılmasını sağlayacak iki nokta üzerinde durulmuştu. Buna göre mevzuata ilişkin birinci noktayı da kendi içerisinde iki başlık altında ele aldık. Basın ve yayın olmak üzere bir sıralamaya tabi tuttuk. Buna göre basın ve yayın kanunlarını ayrı başlıklar altında özet olarak verdik.
Önce matbaaya ilişkin çıkarılan kanunların tarihlerini verelim. 1840 yılında Devlet Matbaasında (Tabıhane-i Âmire) herkesin kitap bastırabileceğine dair kanun çıkmış. Bir süre sonra da 1849 yılında ülkenin muhtelif yerlerinde yabancıların izin almadan kurmuş oldukları matbaalara dair kanun çıkarılmıştır. Ardından da 1854 yılında Devlet Matbaası dışında Padişah izni olmaksızın kitap basılmamasına dair kanun çıkmıştır. Bu konu ile ilgili ilk Nizamname 1857'de çıkarılmış ve dokuz maddedir. 1857 yılında çıkarılan bir önceki Nizamnameyi fesheden ikinci önemli Matbuat Nizamnamesi 1888'de çıkarılmıştır. Bu ikinci Nizamname 35 maddedir. Bir önceki nizamnameyi fesheden üçüncü önemli nizamname 1895 yılında çıkmış ve 47 maddedir. 1931 yılına kadar yürürlükte kalmış olan dördüncü önemli kanun da 1909 yılında çıkarılmıştır.
İkinci olarak matbuata ilişkin tarihleri verelim. Matbuat hakkındaki ilk ve ana nizamname 1864 yılında çıkarılmıştır. 1864 tarihli Matbuat Kanunu’nun yetersiz kaldığı düşünülerek çıkarılan 1867 tarihli Âlî Kararnamesidir. 1876 sansür hakkında Âlî Kararname ve ardından I. Meşrutiyet döneminde mecliste kabul edilen ama yürürlüğü konulmayan 1877 yılına ait kanundan ibarettir. 1909 yılında esaslı bir değişiklik yapılarak Matbuat Kanununda yeni bir düzenlemeye gidilmiştir. Bu yeni kanun 37 maddedir. Bununla beraber 1909 Matbuat Kanunu yürürlükte olduğu dönemde 1913, 1914 ve 1919 yılında bazı düzenlemeler yapılmış ve ülkenin I. Dünya Savaşına girmesi ile sansür talimatnamesi yürürlüğe konmuştur.[4]
Süryani Kadim Ortodoks Basın-Yayın Faaliyetine İlişkin Belgelerin İçerikleri
Süryani Kadim Ortodoks Patrikliğinin resmi başvuruları ve bu başvurulara verilen cevabi belgelerin içeriklerinden kısaca bahsederek bu konu hakkındaki bilgi eksikliğini gidermiş, belirsin olan bazı kısımların aydınlığa kavuşmasına imkan sağlayacaktır.
1877 yılına ait birinci belgede, Patrik vekili tarafından Süryanice kitapların basımı için matbaa kurma talebinde bulunulduğu ve cevaben matbaa kurmanın şartlarının hatırlatıldığı bu belgenin matbaa kurmaya izin verdiği anlaşılmaktadır.[5]
İkinci belge 1889 yılında Patrik IV. Petrus imzasıyla çekilen telgraftır. Patrik çekmiş olduğu telgrafında, “Londra’dan Cemiyet-i Hayriye”den getirilen matbaa ve ustadan bahsetmekte ve matbaanın çalışması için gerekli iznin verilmesini talep etmektedir.[6]
Üçüncü belge iki numaralı belgenin işleme konulduğu ve matbaaya ilişkin işlemlerin Dahiliye Nezarati tarafından yürütülmekte olduğundan belgenin de buraya gönderildiğinden bahsetmektedir.
Dördüncü belge, Patrik II. Abdullah’ın dönemine rastlamaktadır. 21 Temmuz 1909 yılında Süryanice kitap basmak için kurulan matbaanın faaliyetinin yürütülmesine yeniden izin verilmiş ve hatta çalıştırılmasında herhangi bir beis olmadığı belirtilmiştir.[7]
Beşinci belge ise, Deyru’l-zafaran Manastırında Hanna Dolabani ve Mihayil Hikmet Çıkke tarafından 1913-1914 yılları arasında çıkarılan Hikmet dergisinin iznini konu almaktadır.
Altıncı ve yedinci belgeler, 1920 yılında Patrikliğe Mardin Valiliği tarafından Deyru’l-zafaran Manastırın son durumunu öğrenmek amacıyla beş sorudan oluşan resmi bir yazı ulaşmıştır. Soruların cevaplarını içeren belgede, matbaanın Patrik IV. Petrus tarafından 1881’da kurulduğu, çalışma izninin bulunduğu, o tarihte matbaanın çalıştığı, görevlilerinin manastırdaki din adamları olduğu, Süryanice kitap basılmadığı ve Mardin dahilinde resmi evrakların bu matbaada basıldığı bilgileri bulunmaktadır.[8]
Süryani Kadim Ortodoks Basın-Yayın Faaliyetiyle İlgili Belgeler
Belge: 1[9]
Diyarbekir Vilâyet-i Celîlesine
Dahiliye Nezaret-i Celîlesi
Devletlû Efendim Hazretleri,
Diyarbekir’de bulunan Süryanî Cemaatine mahsus kütübün tab’ı için müstakil matbaa olmayıp şu yüzden ziyadesiyle dûçâr-ı müşkilât olmakta bulundukları beyanıyla mahall-i mezkûrde bir bâb matbaa küşadına ruhsat i‘tâsı hakkında millet-i merkûme patrik vekili tarafından vuku bulan istida‘p üzerine mugâyir-i usûl hâl ve hareketten mücânebet eylemek şartıyla kefîl-i irae edenlere matbaa küşadı için ruhsat i‘tâsı nizamı iktizasından bulunduğu cihetle orada tesisi istenilen matbaa için dahi sâhib-i imtiyâzının mahallince ahvali bi’t-tahkîk kefâlet-i hayriyeye rabt olmak ve Süryanî lisanı üzere basılacak kütüb ve resâil evvel-i emrde cânib-i hükûmetten muayene edilmek ve matbaa dahi Patrikhane dahilinde olmayıp sair mahallerde olduğu gibi memleket derununda bulunmak üzere ruhsat i‘tâsında bir gûnâ mahzur olmadığı matbuat idâre-i behiyyesinden bâ-müzekkire ifade kılınmış ve keyfiyet Dâire-i Celîle-i Hâriciyeye dahi bildirilmiş olmakla şurût-ı mezkûre dairesinde icrâ-yı îcâbı hususuna himem-i aliye-i dâverîleri derkâr buyurulmak babında emir ve irade men-lehü’l-emrindir. Fî 22 Cumadelahire sene 294 ve fî 22 Haziran 93 (5 Temmuz 1877).
Ahmed Cevdet.
Belge: 2[10] (2 Kanunisani 1307 tarihli telgrafname)
Maarif Nazîret-i Celîlesine
Londra’dan Cemiyet-i Hayriye’den celb edilen matbaanın kurulmasına hayli mesarifi itibarla cemiyet-i mezkûreden usta celbiyle Mardin’e yarım saat mesafedeki Deyru’z-zafaran’da kurdurulmuş şehre getirilmesi de imkan haricinde olup umûr-ı mezhebiye ibadetimizden başka kütüb tab‘ edilmemek üzere hükümetten muayenesiyle müdîrinden muteber kefil ahz tatil edilmemesinin iradeleri müsterhamdır.
Süryani Patriği
Petrus
Belge: 3[11]
Varak 434 / 2 Kânûnısânî sene 1307
129 931 (29 Ağustos 1889)
Serî‘an encümen-i teftîşe fî 2 sene 307
Mardin Süryani Patriğinin işbu telgrafnamesinde mevzû-i bahs olan matbaa hakkında Adliye ve Mezâhib Nezâret-i Celîlesinden akdemce varid olan melfuf tezkire üzerine lede’t-tezekkür bu misilli matbaalara ruhas-ı resmiye i‘tası Dahiliye Nezâret-i Celîlesine ait olduğuna binaen işbu telgrafname ile tezkire-i mezkûrenin nazaret-i müşârunileyhâya irsali kararlaştırılmış olmakla o babda emir ve ferman hazreti men-lehü’l-emrindir. Fî 17 Cumadelahire sene 309 ve fî 6 Kânûnısânî sene 307.
Belge: 4[12]
Süryâniyi’l-ibâre kütüb-i diniyenin kısmı a‘zamı yazma olması hasebiyle murûr-ı zamânla fersûde olduğundan bunları vilâyet-i aliyyeleri dahilinde kâin Deyr-zafaran Manastırı’ndaki matbaada tab‘ edilmesine ve mezkur matbaanın işletilmesine müsaade i‘tası Süryanî Kadim Patrikliğinden alınan muhtırada iltimas olunmasıyla iktizasının ifasına himem-i aliyyeleri masruf buyrulmak babında
Dahiliye Nezaret-i Celîlesinin sureti balada muharrer fî 29 Eylül sene 324 (21 Temmuz 1909) tarihli ve yüz on yedi numaralı tahrîrât-ı aliyyesi maarif müdiriyetine lede’l-havâle yazılan der-kenarda bâdî-i feyz ü felâh-ı millet olan Kanûn-ı Esâsînin ilânıyla her ferdin matbaa küşadında gazete neşrinde kütüb ve resail tab‘ında serbest olduğu nezâret-i müşârünileyhânın fî 12 Ağustos sene 1324 tarihli telgrafnamesinde iş‘ar buyurulmakla beyan olunan Süryâniyyü’l-ibâre kütüb-i diniyenin de Deyr-zafaran Manastırı’ndaki matbaada tab‘ında beis olmadığı ifade kılınmakla icrâ-yı îcâbı siyakında terkîm kılındı.
Mardin Süryânî-i kadîm patrikliği vekâlet-i behiyyesine
Rutbetlû Efendim,
Bu kere şeref-vârid olan Dahiliye Nezâret-i Celîlesinin fî 29 Cemaziyelevvel sene 1324 (21 Temmuz 1909) tarihli ve yüz on yedi numaralı tahrîrât-ı aliyyesiyle fî 14 Kanunuevvel sene 324 tarihli zeyl-nâme-âlî-i vilâyetpenâhî suretleri bâlâya alınmakla mucibince Deyr-zafaran Manastırı’ndaki matbaanın işlettirilmesi ve matbuatça hükm-i nizâmın tatbikiyle bir gûnâ yolsuzluk vukuuna imkân bırakılmaması meclis-i idâre ifadesiyle mütemennadır efendim fî 22 Zilhicce sene 326 ve fî 1 Kanûnûsânî 324 (15 Ocak 1909) Mardin Mutasarrıf Vekili
Belge: 5[13]
Kütüb-i diniye ve sairenin tab‘ına Dahiliye Nezâret-i Celîlesinin 29 Eylül 324 (21 Temmuz 1909) tarihli ve yüz on yedi numaralı tahrîrât-ı aliyyesine ruhsat i‘ta edilmiş Deyr-zafaran Manastırı’ndaki matbaada el-Hikme unvanı altında ve Arabî ve Süryanî lisanlarıyla haftada Cumartesi günlerinde dinî ve edebî ve tarihî risalenin tab‘ edileceğine dair müsted‘î Süryan-î Kadim Serpiskoposu Circîs ve müdîr-i mes’ûlü Hanna Yusuf Kasî Hanna Efendiler tarafından Matbuat Kanununun onuncu maddesi mucibince i‘ta olunan beyanname hükümetçe alınarak hıfz edilmiş olduğunu mübeyyin işbu ilmühaber mâdde-i mezkûre mucibince yedine verildi. Fî 4 Mayıs 1329.
Belge: 6[14]
Jandarma Kumandanlığına,
Ale’l-umûm matbaalar hakkında Maarif Vekaleti Celîlesinden vaki olan sualler meyânında Deyr-zafaran’da mevcut matbaaya dair istizahı lazım gelen sual zirde derc edilmekle malûmat-ı matlûbesin i‘tası muktezidir.
1-Deyr’de mevcut matbaa kimin tarafından tesis edilmiştir? Ruhsat-ı resmiyesi var mıdır? Ve el-yevm hâl-ı faâliyette midir? Hangi tarihte tesis edilmiştir?
2-Matbaanın binasıyla makine ve teferruât-ı sâiresinin kıymeti nedir?
3-Mezkûr matbaanın kaç memur, kaç makinist kaç mürettib ve kaç hademesi vardır ve bu nefer nereden ne miktar ücret alıyorlar?
4-Mezkûr matbaada kitap ve risale neşrediliyor mu? Ediliyorsa kimlerdir ve bunların isimleri nedir?
Mardin Valisi
3/8/341 (21 Mart 1923)
Belge: 7[15]
Süryani Kadim Patrikhanesi
Mardin
Aded:
Sual 1- Deyru’z-zafaran’da mevcut matbaa kimin tarafından tesis edilmiştir? Ruhsat-ı resmiyesi var mıdır? El-yevm hâl-i faâliyette midir? Hangi tarihte tesis edilmiştir?
Cevap- Deyru’z-zafaran’da mevcut matbaa Süryanî Kadim Cemaatinin sabık patriklerinden Petrus Efendi tarafından 1881 sene-i milâdiyesinde tesis edilmiştir. Ruhsat-ı resmiyesi Dahiliye Nezaretinin 29 Eylül sene 324 (16 Kasım 1906) tarih ve 117 numaralı tahrîrâtı mucibincedir. El-yevm Mardin Vilâyetinin mülkiye, askerî ve sairiye devâir-i resmiyesi için iktiza eden evrak ve defâtirin tab‘ıyla meşguldür.
Suâl 2- Matbaanın binasıyla makine ve teferruât-ı sâiresinin kıymeti nedir?
Cevap- Matbaanın hususî binası olmayıp Patrikhane merkezi olan Deyru’z-zafaran müştemilâtından iki odalı bir binadadır. Makine ve teferruatının kıymeti beş bin Türk lirasıdır.
Sual 3- Mezkûr matbaanın kaç memur, kaç makinist, kaç mürettib ve kaç hademesi vardır? Bunlar nereden, ne miktar ücret alıyorlar?
Cevap- Matbaanın hususi memurları yoktur. Makinistlik, mürettiblik ve hidemât-ı sâiresi Deyru’z-zafaran rahiplerinden biri ve ruhani (Süryani) talebesinden ikisi tarafından ru’yet edilmektedir. Bunların ücretleri yoktur. Manastırda imrâr-ı hayât ve te’mîn-i maîşet ederler.
Sual 4- Mezkûr matbaada kitap, risale neşrediliyor mu, ediliyorsa kimlerdir ve müelliflerin isimleri nedir?
Cevap-Matbaada kitap ve risale neşredilmiyor.
Süryani Kadim Patrikhane Kâtibi Deyru’z-zafaran fî 17 Ağustos sene 1341 (4 Nisan 1923).
